دکتر عباس مفیدی (اقلیم شناس) عضو هیئت علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد- این روزها و در اوج گرمای تابستان در غرب آسیا، وقوع بارش‌های سنگین و غافل گیر کننده، متاسفانه باعث بروز خسارت‌های جانی و مالی بسیار گسترده‌ای در اقصی نقاط کشور شده است. اگرچه برای این جانب و همکاران اقلیم شناسم وقوع این نوع پدیده‌های جوی، از جمله بارش‌های موسمی، امری طبیعی محسوب و در واقع وقوع بارش‌های موسمی از ویژگی‌های اقلیم تابستانه ایران زمین برشمرده می‌شود، اما وقوع بارش‌ها به شکلی ناگهانی، گسترده و طولانی در تابستان ۱۴۰۱ جای بحث و گفتگو در خصوص بارش‌های تابستانه ایران با محوریت «مونسون» (به تعبیر مناسب‌تر بارش‌های موسمی تابستانه) را باز کرده است. اهمیت مسئله زمانی دوچندان می‌شود که به دلیل اطلاعات کم موجود نزد جامعه، حجم گسترده‌ای از اطلاعات متناقض و در مواردی غیرعلمی در شبکه‌های اجتماعی و در میان مردم منتشر شده است.
در میان اطلاعات رد و بدل شده بار‌ها به واژه هایی، چون «غول مونسون»، «مونسون هند» و مشابه آن برمی خوریم. وقوع ناگهانی و غافل گیرکننده بارش‌های موسمی با خسارت‌های گسترده از یک سو و نبود اطلاعات کافی از سازوکار و نحوه وقوع این نوع بارش‌ها در نزد جامعه، سوالات بی شماری را درذهن عامه مردم ایجاد کرده که متاسفانه پاسخ‌های مناسب و قابل قبول به اغلب این سوالات داده نشده است.
سوال اول: مونسون یا موسمی چگونه پدیده‌ای است و از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟
هر ساله حول و حوش اواسط ماه می‌میلادی، الگوی جریان هوا در بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا تقریباً به شکلی ناگهانی تغییر می‌یابد. این تغییر الگوی جریان هوا به شکل پلکانی از جنوب شرق آسیا آغاز می‌شود و ظرف مدتی حدود دو ماه از جنوب شرق آسیا تا مرز‌های شرقی و شمالی پاکستان گسترش می‌یابد. این درحالی است که بخش‌های جنوبی پاکستان و جنوب شرق ایران هیچ گاه در محدوده اصلی جریان موسمی قرار نمی‌گیرند. با تغییر الگوی جریان هوا، جریانات جنوبی مرطوب با منشأ اقیانوس هند و غرب اقیانوس آرام، حجم عظیمی از رطوبت را به مناطق جنوبی آسیا تزریق می‌کنند. تسلط جریانات جنوبی بسیار مرطوب به همراه گرمای محسوس زیاد فلات تبت، سبب شکل‌گیری یک تیپ اقلیمی بسیار منحصربه فرد و پیچیده موسوم به «موسمی تابستانه» در محدوده جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا می‌شود. این سامانه اقلیمی پیچیده که از این پس آن را «موسمی تابستانه آسیایی» می‌نامیم در حد فاصل ماه می‌تا پایان ماه سپتامبر (اردیبهشت تا شهریور) روی منطقه تسلط می‌یابد. بارش‌های بسیار سنگین و ممتد از مهمترین مشخصه‌های موسمی تابستانه آسیایی است.
شدت بارش‌ها در برخی مناطق به گونه‌ای است که بالاترین رکوردهای بارش سالانه، فصلی و ماهانه دنیا در جنوب آسیا به ثبت رسیده است. حجم عظیم رطوبت انتقال یافته به جنوب آسیا، این امکان را فراهم کرده که در منتهاالیه شمال شرق شبه قاره هند هرساله تنها ظرف چند ماه بارشی حدود ۱۲ متر به ثبت برسد و رکورد مطلق جهانی بارش سالانه با مقادیر ۲۵ و ۲۶ متر از آن ایستگاه‌های ماسینرام و چراپونچی هند شود. چنین الگویی از بارش سبب شده است فرهنگ و اقتصاد جنوب آسیا به شدت از اقلیم موسمی تابستانه تاثیر بپذیرد، به گونه‌ای که در مسیر و مصب رودخانه گنگ و بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا، نوع سکونت به شکلی که در دیگر مناطق جهان مرسوم است وجود ندارد.
سوال دوم: آیا واقعا منشأ بارش‌های سنگین و سیل آسای چند روز گذشته شبه قاره هند بوده است؟
بر اساس تحقیقات گذشته، در سال‌هایی که موسمی تابستانه آسیایی قوی‌تر از نرمال است، علاوه بر این که مقدار و شدت بارش‌ها در منطقه موسمی بیشتر خواهد بود، در عین حال، امکان گسترش این سامانه به سمت مرز‌های غربی و فعال کردن منطقه دریای عرب افزایش می‌یابد. به عبارتی امکان وقوع بارش‌های تابستانه ایران در سال‌های موسمی قوی، بیشتر است. امسال به واسطه تسلط طولانی مدت پدیده لانینا در منطقه اقیانوس آرام، پس از سال ها، موسمی تابستانه آسیایی قوی‌تر از نرمال ظاهر شده است. بررسی وضعیت موسمی تابستانه در محدوده شبه قاره هند طی امسال نشان داد که در دو ماه گذشته بار‌ها سامانه‌های کم فشار موسمی هند در یک جابه جایی به سمت غرب، سبب فعال کردن سامانه‌های بارش زا در محدوده دریای عرب (شمال اقیانوس هند) شده اند. فعال شدن سامانه‌های بارش زا روی دریای عرب، عامل اصلی وقوع بارش‌های تابستانه جنوب شرق ایران در تابستان جاری و بارش‌های روزهای گذشته در مناطق جنوبی و داخلی ایران بوده است.
سوالات سوم و چهارم: چرا بارش‌های موسمی تابستان امسال این قدر سنگین، گسترده و خسارت زا بوده اند؟
از نظر فیزیکی با توجه به این که میزان جذب رطوبت در هوا تابعی از دماست بنابراین، در دما‌های بالا و در دوره گرم سال به دلیل ظرفیت رطوبتی بالای هوا، در صورت تغذیه رطوبتی مناسب و رسیدن هوا به سطح تراکم و اشباع، ما شاهد وقوع بارش‌های سنگین و رگباری خواهیم بود. به همین علت، بارش‌های تابستانه در مناطق داخلی فلات ایران، صرف نظر از این که رطوبت بارش‌ها از کدام دریا تامین شده باشد، سنگین، رگباری و سیل آساست. در شرایط نرمال هم به دلیل نبود رطوبت کافی و همچنین استقرار نوعی از سامانه جوی موسوم به پرفشار جنب حاره، در بخش‌های داخلی ایران امکان صعود هوا و تشکیل ابر‌ها در طول فصل تابستان وجود ندارد، اما در روزهای گذشته به واسطه فعال شدن منطقه دریای عرب یک سری تغییرات در الگوی فشار حاکم بر ایران به وقوع پیوست که بارش‌های سنگین نتیجه این تغییرات بوده است. این تغییرات شامل نفوذ سامانه کم فشار بارش زا از محدوده دریای عرب و شمال اقیانوس هند به بخش‌های جنوبی ایران، همزمان با جابه جایی مرکز پرفشار جنب حاره ترازهای میانی جو به عرض‌های بالاتر و شکل گیری و تقویت مرکز کم فشار در ترازهای زیرین جو در جنوب کشور بوده است. نتیجه این تغییر، شکل گیری یک جریان جنوبی گسترده روی ایران و انتقال رطوبت مناسب از دریای عرب و دریای عمان به داخل ایران بوده است. گسترش کم فشار در ترازهای زیرین جو روی مرکز تا جنوب ایران به همراه جابه جایی شمال از سوی پرفشار جنب حاره و انتقال حجم قابل توجهی از رطوبت از دریا‌های جنوبی، شرایط مناسبی را برای وقوع بارش‌های سنگین و رگباری در ایران ایجاد کرده است.
سوال پنجم: آیا این سامانه موقت است یا درسال‌های آینده دوباره شاهد چنین بارش‌هایی خواهیم بود؟
بررسی سابقه بارش‌های تابستانه ایران طی چند دهه گذشته حاکی از آن است که بارش سنگین و گسترده مرداد ۱۴۰۱ بسیار نادر و کم سابقه بوده است به طوری که تنها در اوایل مردادماه ۶۶ سال قبل، یعنی مرداد ۱۳۳۵ (ماه ژوئیه ۱۹۵۶) شرایطی مشابه بارش‌های اخیر به ثبت رسیده است. در واقع، در شرایط معمول ما تنها شاهد وقوع بارش‌های بسیار محدود و نامنظم در منتهاالیه جنوب شرقی ایران هستیم. در منطقه بلوچستان واقع در استان سیستان و بلوچستان ما تقریباً هر ساله شاهد وقوع بارش‌های رگباری و سیل آسای تابستانی به شکلی محدود، محلی و نقطه‌ای هستیم. در شرایط نرمال، عمده رطوبت این بارش‌ها از دریای عمان و دریای عرب تامین می‌شود و بارش‌ها نیز از حدود عرض ۳۰ درجه شمالی فراتر نمی‌روند. علاوه بر منطقه بلوچستان، بخش‌هایی از استان‌های کرمان و فارس نیز در برخی از سال‌ها بارش‌های رگباری تابستانه را به شکلی محدود تجربه می‌کنند. بدون شک در سال‌های آینده امکان تکرار این نوع بارش‌ها وجود خواهد داشت. قابل ذکر است بررسی وضعیت بارش‌های ایران در پیش نگری‌های انجام شده برای دهه‌های آینده، بیانگر آن است که در تمامی سناریو‌های تغییر اقلیم (خوش بینانه، متوسط و بدبینانه) مناطق جنوبی کشور، به ویژه بخش‌های جنوب شرقی تا پایان قرن بیست و یکم روندی افزایشی در بارش‌ها را تجربه خواهند کرد. بررسی‌های اولیه حاکی از آن است که افزایش یادشده عمدتا به علت تقویت سامانه‌های موسمی بوده که در قالب بارش‌های رگباری تابستانه نمود خواهد یافت بنابراین، با در نظر گرفتن پیش نگری ها، احتمال وقوع بارش‌های گسترده و سنگین تابستانه در ایران در سال‌های آینده افزایش می‌یابد.
سوال ششم: آیا بارش‌های اخیر با مسئله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در ارتباط است؟
از منظر اقلیم شناسی، بارش سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ یک بی هنجاری اقلیمی و یک فرین جوی (تمامی رخداد‌های یک پدیده اقلیمی یا یک متغیر جوی که در ترسیم منحنی توزیع نرمال در چارک بالا و چارک پایین منحنی جای می‌گیرند) محسوب می‌شود. از آن جایی که تمامی متغیر‌های جوی و پدیده‌های اقلیمی ذاتا در مقیاس‌های مکانی و زمانی تغییرپذیر هستند، بنابراین بارش سنگین مردادماه ۱۴۰۱ به رغم ناهنجاری بالا، یک رخداد طبیعی تلقی می‌شود. با وجود این، ذکر این نکته نیز لازم است که بر اساس پژوهش‌های انجام شده، تغییر اقلیم آتی کره زمین عمدتا خود را در قالب فرین‌های جوی و اقلیمی نشان می‌دهد. از این منظر، بارش‌های سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ را می‌توان با گرمایش جهانی و تغییر اقلیم مرتبط دانست. بر این اساس، لازمه مرتبط بودن بارش‌های فرین مرداد ۱۴۰۱ با تغییر اقلیم، افزایش وقوع این نوع بارش‌ها در سال‌های آتی خواهد بود.
منبع: روزنامه خراسان
