در حالی که بحران خشکسالی و کمآبی به یکی از چالشهای راهبردی ایران در دهههای اخیر تبدیل شده، پروژههای بارورسازی ابرها بار دیگر در کانون توجه مسئولان وزارت نیرو قرار گرفته است. این فناوری که بیش از نیم قرن در جهان مورد بررسی قرار گرفته، در ایران نیز با امید به افزایش بارش و کاهش تنش آبی دنبال میشود؛ اما آیا این روش میتواند راهحلی علمی، پایدار و قابل اتکا برای اقلیم گرم و خشک خراسان رضوی باشد؟ آیا سنجهای برای عملکرد بارورسازی ابرها در ایران وجود دارد تا درصد موفقیت این کار را بسنجیم؟ همه این پرسشها مسائلی است که باید برای افکار عمومی روشن شود.
برای بررسی این موضوع ابتدا به سراغ اکبر علیپور، مدیر مطالعات شرکت آب منطقهای خراسان رضوی رفتیم. او درباره ساز و کار بارورسازی ابرها میگوید: فن باروری ابرها از جایی شروع میشود که یکسری از ابرها که ظرفیت بارش دارند، از منطقهای عبور میکنند. برای اینکه بارش در یک منطقه رخ دهد، سه شرط لازم است. نخست؛ ابری که میآید، به اندازه کافی رطوبت داشته باشد، دوم دما و سوم وجود هستک یا استرول که موجب میشوند بارش اتفاق بیفتد.
مدیر مطالعات شرکت آب منطقهای خراسان رضوی با اشاره به اینکه بارورسازی ابرها تنها یک منطقه خاص را پوشش میدهد و اینگونه نیست که یک دشت یا استان را در بر بگیرد، متذکر میشود: در پدیده بارورسازی ابرها، هم از زمین و هم از هوا فعالیتهایی انجام میشود. در بخش هوایی، پهپادها و هواپیماهای خاصی که مجهز به دستگاههای ویژه هستند، این کار را انجام میدهند. از زمین نیز از کپسولهایی که به اصطلاح ژنراتور مینامیم و حاوی گاز مایع هستند، استفاده میکنیم. فعل و انفعالاتی رخ میدهد تا شرایط برای تشدید بارش مهیا شود.
نامشخص بودن هزینهها و نبود هماهنگی بیندستگاهی
علیپور درباره اینکه آیا امکان جابهجایی این امکانات وجود دارد، بیان میکند: امکانات بارورسازی ابرها به راحتی با وانت قابل انتقال هستند. این ژنراتورها روی زمین و ارتفاعات، در نقاطی که به ما اعلام میشود و در زمانهایی که سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی وزارت نیرو مشخص میکند، نصب شده و عملیات انجام میشود.
او درباره هزینههای باروری ابرها نیز عنوان میکند: با توجه به اینکه هزینهها به صورت متمرکز از تهران انجام و وسایل از تهران به مشهد منتقل میشوند، برآورد هزینهای در این زمینه نداریم. البته طبیعی است هرچه وسایل بیشتری برای بارورسازی ابرها در اختیار ما قرار گیرد، هزینهها بالاتر خواهد رفت.
مدیر مطالعات شرکت آب منطقهای خراسان رضوی درباره اینکه آیا هماهنگی بینسازمانی در زمینه باروری ابرها دارید، خاطرنشان میکند: اصلاً هماهنگی بینسازمانی با جهاد کشاورزی و هواشناسی در این زمینه نداریم؛ چرا که این کار تنها وابسته به سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی وزارت نیرو است. در شرکتهای آب منطقهای استانها نیز دفتر مطالعات پایه متولی آن است.
علیپور با بیان اینکه دستگاهی برای سنجش میزان موفقیت بارورسازی ابرها وجود ندارد، میافزاید: چون این یک پدیده هیدرولوژیکی است، موضوعات مربوط به آن تنها تخمین زده میشوند و تاکنون در خراسان رضوی سنجشی در این زمینه صورت نگرفته که مشخص شود بارورسازی ابرها تا چه اندازه موفقیتآمیز بوده است. البته مقالات داخلی و خارجی در بخشهای دیگر وجود دارد که تحلیل کردهاند این کار نتیجهبخش بوده و سبب افزایش بارش شده است. در این مقالات ذکر ۱۰ تا ۱۵درصد افزایش بارندگی آمده است.
قطعی نبودن نتایج باروری ابرها در مطالعات جهانی
ابهاماتی که در سخنان این مسئول وجود داشت، موجب شد برای بررسی دقیق و علمی این موضوع به سراغ عباس مفیدی، دانشیار اقلیمشناسی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد برویم. او با بیان اینکه باروری ابرها یکی از روشهای پرچالش تعدیل وضعیت جو است، میگوید: دلیل پرچالش بودن این روش، سابقه بسیار طولانی آن است. بیش از ۷۰ سال است در کشورهای پیشرفتهتر دنیا این روش مورد توجه قرار گرفته و مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته؛ اما به دلیل عدم قطعیت بالای پروژههای بارورسازی ابرها، هنوز بهعنوان یک روش مطمئن توسط کشورها؛ بهویژه کشورهایی که از تکنولوژی و علم کافی برخوردار هستند، محسوب نمیشود. اغلب آزمایشهایی در مناطق محدود انجام میشود تا بتوانند با فرایند بارش در ابرها بیشتر آشنا شوند و سپس با تغییراتی روی مقدار بارش آن اثر بگذارند؛ اما هنوز در هیچکدام از این کشورها باروری ابرها بهعنوان یک راهبرد برای خروج از وضعیت خشکسالی یا بهبود کمآبی مطرح نشده و فقط بهعنوان یک تکنولوژی در مناطق و زمانهای محدود به خاطر عدم قطعیت بالای روشها و تکنولوژیهای مربوط به باروری ابرها مورد بهرهبرداری قرار گرفته است.
این استاد دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه عدم قطعیت درباره پروژههای بارورسازی ابرها در ایران بیشتر است، خاطرنشان میکند: اثربخشی و موفقیت این کار به خاطر عدم قطعیت بالای باروری ابرها و پیچیدگی ابرهای مختلف با ویژگیهای بسیار متنوع، به شدت متفاوت است. حتی پروژههایی که در دهههای ۶۰ و ۷۰ میلادی در آمریکای شمالی یا فلسطین اشغالی اجرا شد، هزینههای زیادی داشتند و در مواردی منجر به کاهش بارش نیز شدند. همین موضوع سبب شده کشورهای بزرگ متولی این کار، تاکنون از پروژههای باروری ابرها بهعنوان راهبردی برای افزایش پایدار بارش یا خروج از خشکسالی و کمآبی استفاده نکنند.
مفیدی با اشاره به اینکه کشورهای پیشرفته دنیا هنوز به دنبال کاهش عدم قطعیت و ارزیابی فرایندها برای تقویت بارش هستند، میافزاید: بهعنوان مثال، کشورهایی مانند امارات یا عربستان که هزینههای قابل توجهی را در سالهای اخیر در این زمینه انجام دادهاند، هنوز در حال ارزیابی مطالعاتی و تکنولوژیهایی هستند که به کار بردهاند. هنوز این روش را بهعنوان یک روش دائمی و مؤثر برای برونرفت از شرایط اقلیم خشک یا کمبارش مطرح نکردهاند. آخرین ارزیابیهایی که امارات انجام داده، موفقیتهای محدودی را در کوههای حجر، روی ابرهای تندری و ابرهای همرفتی تابستانی که در سلولهای محدودی از نظر موقعیت مکانی محسوب میشوند، گزارش دادهاند. این گزارشها نیز داخلی بوده و ارزیابیهای جهانی هنوز به طور دقیق و جامع روی آنها انجام نشده است.
او ادامه میدهد: طبق گزارشهای علمی منتشر شده درباره ارزیابی پروژههای باروری ابرها در سال ۲۰۰۳، همچنین تحقیقی که سازمان هواشناسی جهانی در سال ۲۰۱۸ انجام داده، تحقیقات بنیاد علوم ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۳ و نتایجی که کنگره ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۲۴ درباره ارزیابی تحقیقات و مطالعات بارورسازی ابرها بدست آورده، همه به این نتیجه رسیدهاند که باروری ابرها عدم قطعیت بالایی داشته و انجام این کار شروط زیاد و دلایل مختلفی دارد. به همین خاطر نمیشود روی آن بهعنوان یک روش پایدار تکیه کرد.
این دانشیار اقلیمشناسی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی یادآور میشود: مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی نیز در ابتدای سال جاری، ارزیابیهای اولیهای از بحث باروری ابرها در ایران داشته که در آن، برای اینکه این کار را بهعنوان یک راهبرد در نظر بگیرد یا در سطح وسیع در استانها اجرا شود، نظر مثبتی نداشته است.
مفیدی با بیان اینکه وزارت نیرو بر اساس نتایج جهانی که وجود ندارد، نمیتواند از این تکنولوژی برای برونرفت از خشکسالی و کمآبی در مقیاس ملی یا استانی استفاده کند، متذکر میشود: تبلیغاتی که دولت در این راستا درباره اثربخشی این کار انجام میدهد، با نتایج جهانی همخوانی ندارد. همچنین تاکنون هیچ گزارش شفاف و دقیقی از اینکه باروری ابرها در ایران چقدر سبب افزایش بارش شده است، نداریم. گزارشهایی که وجود دارد، داخلی هستند و صحت و سقم آنها مورد تأیید مراکز معتبری که میتوانند در این زمینه اظهارنظر کنند، نیست.
او با اشاره به اینکه روشهای شناختهشدهای برای ارزیابی اثرگذاری باروری ابرها وجود دارد؛ اما برای این کار به تجهیزات و دادههایی نیاز است، تأکید میکند: متأسفانه در کشور ما هنوز یک کار علمی و دقیق برای میزان موفقیت پروژههایی که در سالهای گذشته انجام شده، صورت نگرفته و بیشتر اظهارنظرهایی بوده که مبتنی بر دادههای دقیق و بررسیها و ارزیابیهای کامل و جامع نیست. این موضوع موجب شده این روزها اظهارنظرهایی درباره افزایش ۱۰ تا ۱۵ درصد، حتی ۲۰ درصد بارش در پروژههای بارورسازی ابرهای کشور انجام شود. درباره این اظهارات، هیچ گزارش جامع، مبسوط و قابل اعتمادی به جامعه علمی ارائه نشده و کاملاً این بحث مورد تردید است.
متولی بارورسازی ابرها، وزارتخانهای است که تخصص ندارد
این استاد دانشگاه فردوسی مشهد درباره هزینههای بارورسازی ابرها نیز عنوان میکند: هزینههای بارورسازی ابرها منوط به این است که باروری ابرها به چه ترتیبی اجرا شود. اگر باروری ابرها با پروازهای هواپیماها که برای این کار تجهیز شدهاند، صورت بگیرد، ۵ تا ۲۵ هزار دلار به طور میانگین هزینهبر است؛ اما به صورت کلی اینکه باروری در چه کشوری انجام شود، تنوع اقلیمی آن کشور و ویژگیهای ابرهایی که باروری روی آنها انجام میشود، تکنولوژی مورد استفاده، محدوده یا مقیاس بارورسازی و نوع مواد مورد استفاده و مدت زمان عملیات باروری ابرها، همه اینها در هزینههای مربوط به باروری ابرها تأثیرگذار است.
مفیدی میافزاید: وزارت نیرو در سازمانی که برای باروری ابرها ایجاد کرده، از ژنراتورهای زمینی و تعداد محدودی هواپیما و پهپاد برای این کار استفاده میکند که نوع استفاده از این تجهیزات یا ترکیب آنها در میزان هزینه تفاوت ایجاد میکند. این موضوعی است که باید آن را سازمان متولی و مسئول اعلام کند که چه هزینههایی در این راستا انجام میدهد.
او با بیان اینکه یکی از مشکلات خیلی جدی در زمینه بارورسازی ابرها در کشور این بوده که متولی انجام این پروژهها، وزارتخانهای است که از نظر تخصصی این کار در حیطه تخصصش قرار نمیگیرد، خاطرنشان میکند: مسئله اصلی باروری ابرها موضوعی هواشناختی مربوط به جو، فیزیک و ویژگیهای ابرهاست که باید در سازمان هواشناسی کشور، بهعنوان متولی پدیدههای جوی و مطالعات و ارزیابیهای آن قرار گیرد؛ اما متأسفانه هیچ ارتباط دائمی و قوی برای انجام این پروژهها میان سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی وزارت نیرو و سازمان هواشناسی شکل نگرفته است. کما اینکه نظر کارشناسی مراکز دانشگاهی و از جمله سازمان هواشناسی کشور در این زمینه منفی است و به شدت این پروژهها و انجامشان از طریق این مراکز تخصصی مورد تردید قرار میگیرد. با وجود این متأسفانه در سطح کلان کشور به این مهم توجه نمیشود.
رفع خشکسالی نیازمند بازنگری در سیاستگذاریهای کلان و الگوی مصرف
این دانشیار اقلیمشناسی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی با بیان اینکه یکی از دلایلی که وزارت نیرو اصرار دارد برای پروژههای باروری ابرها هزینه کند، رسیدن به یکسری نتایج در زمان کوتاه است، ادامه میدهد: روشهای دیگری برای تأمین آب و برونرفت از شرایط خشکسالی مفروض است که آن راهها زمانبر بوده و نیازمند انجام برنامهریزیهای خیلی گستردهتر و مدیریت جامع در تمام جهات است و کل جامعه باید درگیر این موضوع شود.
مفیدی با بیان اینکه در سالهای اخیر، مراکز دانشگاهی و متخصصان حوزه آب و اقلیم بارها هشدار دادهاند که ایران با اقلیم خشک و بارشهای محدود، نیازمند بازنگری جدی در سیاستگذاریهای کلان و الگوی مصرف است، خاطرنشان میکند: توسعه شهری و کشاورزی فعلی؛ بهویژه گسترش کلانشهرها و مصرفگرایی، با ظرفیتهای طبیعی کشور همخوانی ندارد. این ناهماهنگی بارها توسط نهادهای علمی گوشزد و پیشنهادهایی در قالب گزارشها و مقالات به دولت ارائه شده است.
او میافزاید: برای مقابله با بحران آب، نیازمند سیاستگذاری جامع و بیندستگاهی هستیم که بر پایه آمایش سرزمین شکل بگیرد؛ یعنی برنامهریزی باید بر اساس شناخت دقیق ظرفیتهای محیطی و اقلیمی کشور انجام شود. همانطور که پیشینیان با روشهای بومی در محیطهای خشک زندگی کردند، امروز نیز باید با اقدامهای علمی و عملی، سازگاری با کمآبی را هدف قرار داد. در این راستا در حوزه کشاورزی، کاهش مصرف آب و اصلاح نوع محصولات متناسب با اقلیم ضروری است و در بخش شهری نیز باید از روشهایی مانند بازچرخانی آب و تفکیک آب شرب بهره گرفت.
این استاد دانشگاه فردوسی مشهد در پایان متذکر میشود: با توجه به روند تشدید گرمایش جهانی و کاهش بارش، سیاستهای فعلی باید اصلاح شوند. پیگیری پروژههایی مانند بارورسازی ابرها که اثربخشی نامشخص و هزینههای بالایی دارند، بدون پشتوانه علمی قابل دفاع نیستند. کشور باید با تدوین و اجرای برنامههای اقدام ملی، خود را برای سازگاری با تغییرات اقلیمی، کمآبی و خشکسالیهای آینده آماده کند. این مسیر نیازمند اراده سیاسی، مشارکت اجتماعی و بهرهگیری از دانش تخصصی است.
در شرایطی که بحران آب به یکی از مهمترین تهدیدهای زیستمحیطی و اقتصادی ایران تبدیل شده، اتکای سیاستگذاران به فناوریهایی با اثربخشی نامشخص و هزینههای بالا، مانند بارورسازی ابرها، نیازمند بازنگری جدی است. همانطور که در این گزارش با استناد به دیدگاههای کارشناسی و مطالعات جهانی نشان داده شد، این روش نهتنها فاقد ارزیابی علمی مستقل در کشور است؛ بلکه در سطح بینالمللی نیز هنوز بهعنوان راهحل پایدار پذیرفته نشده است.
اکنون زمان آن رسیده که به جای تکیه بر راهحلهای فوری و پرابهام، مسیرهای مبتنی بر دانش، آمایش سرزمین، اصلاح الگوی مصرف و سازگاری هوشمندانه با اقلیم خشک ایران در دستور کار قرار گیرد. آینده مدیریت منابع آب، نه در تبلیغات فناوریهای پرهزینه؛ بلکه در سیاستگذاریهای شفاف، مشارکت علمی و برنامهریزی بلندمدت رقم خواهد خورد.
